کتاب «گذر از نوگرایی» اثر حمید مولانا و لوری ویلسون در سال 1371 توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و با ترجمه یونس شکرخواه منتشر شد. این کتاب در سال 1387 به چاپ دوم رسید و در سال 1390 پروفسور حمید مولانا ویرایش جدیدی از این کتاب با نام «پیشرفت و تعالی؛ گذر از نوگرایی» نگاشت که در آن پیوست‌هایی با نگاه جدید به آن اضافه شده است. نسخه اصلی این کتاب به زبان انگلیسی در سال 1989 توسط انتشارات لانگمن منتشر شده بود.
حمید مولانا در مقدمه کتاب با اشاره به چند حادثه مهم جهان که در غرب پیش بینی نشده بود – از جمله انقلاب اسلامی ایران، بازخیزش اسلام، جنبش همبستگی در لهستان، روند دگرگونی در اتحاد جماهیر شوروی، انتفاضه و همچنین جنبش دانشجویان در چین- نتیجه می‌گیرد که مطالعات توسعه بیشتر بر روی نوگرایی جوامع و بر رشد و افول سنت‌گرایی متمرکز بود، حال آنکه امروز شاهد پدیده بی‌سابقه دگرگونی سراسری جوامع هستیم. بنابراین هنگامی که توجه خود را از توسعه به دگرگونی معطوف می‌کنیم، باید دوباره مفهوم بین المللی و همچنین شیوه نهادینه شدن مطالعات مربوط به ارتباطات و توسعه را در این قلمرو تعریف کنیم.
در ادامه پروفسور مولانا تصریح می‌کند که این کتاب سه مقوله به هم پیوسته را بررسی می‌کند:
- از نظریه‌های ارتباطی و توسعه یک تحلیل منتقدانه و نظام پردازانه ارائه می‌کند. این تحلیل در یک بستر تاریخی صورت گرفته است.
- برای ارائه نظریه منتقدانه درباره دگرگونی اجتماعی، که از نوگرایی فراتر می‌رود، یک چارچوب نوین مفهومی را به وجود می‌آورد.
- نقش مثبت تکنولوژی‌های ارتباطی و اطلاعاتی را در تغییرات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی مورد ارزیابی قرار می‌دهد.
فصول کتاب عبارتند از:
اول- توسعه، عرصه‌ای در جست‌وجوی خویش
دوم- فراسوی توسعه‌گرایی، چارچوب تحلیل
سوم- نظریه‌ها و نگرش‌های متفاوت در قبال ارتباطات و توسعه
چهارم- فرهنگ، جامعه و ارتباطات
پنجم- سیاست‌های ارتباطی و برنامه‌ریزی برای توسعه
ششم- تکنولوژی‌های ارتباطی و توسعه
هفتم- ارتباطات دوربرد و نقش آن
هشتم- کاربرد تکنولوژی نوین فضایی در توسعه اقتصادی و اجتماعی
نهم- افراد و جوامع، ارتباطات و دگرگونی جامعه
در ویراست دوم کتاب که با عنوان تعالی و پیشرفت منتشر شده است به جای فصل هفتم و هشتم، فصلی با عنوان «توسعه: نگاهی دوباره» گنجانده شده است.
سراسر کتاب حاکی از تسلط کم‌نظیر ناشی از پژوهش و مطالعه نویسندگان است که با گردآوری تمامی نظریه‌های مهم و تمامی اقدامات تأثیرگذار توانسته‌اند چارچوب تحلیلی جدید و ارزنده‌ای را ارائه دهند.
مواردی که در این کتاب باعث آزار خواننده می‌شود یکی ترجمه نه چندان روان کتاب است و دیگری به روز نبودن برخی مباحث به خصوص در فصل هفتم و هشتم که تا حدودی در ویرایش جدید بهینه شده است.
قبلا در این وبلاگ، 3 بند خواندنی از این کتاب را در بخش «نقل قول» گنجانده بودم که توصیه می‌کنم با خواندن آن‌ها به خواندن کامل کتاب علاقه‌مند شوید. عناوین این 3 بند در زیر آمده است که می‌توانید برای خواندن آن‌ها روی آن کلیک کنید:
نگاه از زاویه مهاجمان فرهنگی
تولید بدون توزیع مناسب اثرگذار نیست
برخورد فرهنگی و جریان آزاد اطلاعات!
نسخه انگلیسی کتاب را می‌توانید با قیمت کمتر از 3 دلار از اینجا خریداری نمایید. همچنین نسخه فارسی کتاب را می‌توانید با قیمت 4 هزار تومان از اینجا خریداری نمایید. نسخه الکترونیکی کتاب نیز به صورت رایگان از اینجا قابل دریافت است.
روشن است که در برخورد دو نظام فرهنگی، پیوندها و مناسبات خارجی در شکل دادن به ساختار وسایل ارتباط جمعی و نظام‌های فرهنگی نفوذ عمیقی اعمال می‌کنند؛ نفوذی که طبعا بر کارکرد و شکل نهایی این وسایل و نظام‌ها و همچنین بر فرآیند دگرگونی ساختاری نیز اثرگذار است. با این همه، این پیوندهای خارجی نباید باعث شوند که به نقش ساختارهای توسعه نیافته‌تر درونی نظام کم بها دهیم.
در همین نقطه است که فرضیه محض به اصطلاح «جریان آزاد اطلاعات»، ضعف‌های درونی بسیاری از مناطق وابسته جهان را نادیده می‌گیرد. ساختارهایی که باید در برابر بمباران پیام‌های ارسالی از سوی نظام خارجی نقش خنثی‌گر را داشته باشند.
با وجود این، سوداگران، با برافراشتن پرچ سیاست درهای باز، بر این موضوع اصرار می‌ورزند که حذف همه موانع - از سوی هر دو طرف ضعیف و قوی - به توسعه فرهنگ جهانی و سود بردن همه طرف‌های درگیری منجر می‌شود. اگر چه این داوری بی‌طرفانه، به طور انتزاعی و مجرد، تحسین برانگیز و جذاب به نظر می‌رسد، اما چهار سده تجربه را نادیده می‌انگارد؛ چهار سده‌ای که در خلال آن آیین جریان قدرتمند و تحمیلی «تجارت آزاد» به نظریه‌های «ریکاردو» به مردم ضعیف تحمیل شد. این تحمیل در حالی صورت گرفت که حامیان تجارت آزاد در راستای حفظ بخش‌های مطلوب اقتصادی خود،به نقش اصول خود پرداختند. کارلو کیپولا، که یک مورخ و اقتصاددان است، به خوبی این طنز را دریافته است:
انگلیس خوش اقبال بود که یک «ریکارد» هندی به پا نخاست تا مردم انگلیس را مجاب کند که بر اساس قانون هزینه نسبی، به نفع آنان است که چوپان شوند و از هند همه منسوجات ضروری را وارد کنند. انگلیس در مقابل به تصویب قوانینی همت گماشت تا از ورود منسوجات هندی ممانعت کند و در این راستا «نتایج خوبی» هم گرفت.
گذر از نوگرایی، صفحه 82 و 83
نویسنده: پروفسور حمید مولانا
در تحلیل نظام‌های ارتباطی و به ویژه تحلیل نظام‌های ارتباط جمعی لازم است از تأکید صرف بر منبع و محتوای پیام‌ها پرهیز و این تأکید بر فرآیند توزیع پیام متمرکز شود. کنترل فرآیند توزیع مهم‌ترین شاخص نحوه توزیع قدرت و ارزش‌ها در یک نظام ارتباطی است، خواه این نظام یک جامعه جهانی، خواه یک کشور و یا واحدهای کوچک‌تر فرهنگی باشد. تهیه یک برنامه مستند تلویزیونی که باید برای ده درصد افراد تهیه شود، از هنرمندان و تهیه کنندگان تلاش بیشتری را طلب نخواهد کرد اگر همان برنامه برای ده میلیون نفر تهیه شود. در حقیقت رابطه اصلی در میان «سیاست و اقتصاد توزیع» با «کیفیت» برقرار است، نه میان «سیاست و اقتصاد توزیع» با «کمیت».
گذر از نوگرایی، صفحه 77
نویسنده: پروفسور حمید مولانا
الگوهای وحدت‌گرا – رهایی‌بخش مربوط به ارتباطات و توسعه معتقدند که آزادی بیان به سبب فرایند تدریجی همگن‌سازی فرهنگی به مخاطره افتاده است، از نظر این الگوها این فرایند در حقیقت فرآورده فرعی نظام‌های ارتباطی و حمل و نقل جهانی است. از نظر این الگوها، استراتژی‌های کنونی رشد، میزان آزادی فرهنگی را به حداقل رسانده‌اند. هنگامی که کشورها در معرض تهاجم فرهنگی قرار می‌گیرند، واقعیت را از دیدگاه به اصطلاح »مهاجمان» و نه در هیئت اصل آن می‌بینند. و به این ترتیب است که توان این کشورها برای تعیین اهداف واستراتژی‌های توسعه داخلی بیش از پیش ضعیف‌تر می‌شود. این امر حتی هنگامی که این کشورها در کوران افزایش ثروت هم هستند، صدق می‌کند. باید این نکته درک شود که اهمیت فرهنگی و اهداف جامعه در زمینه توسعه، صرفاً اقتصادی نیست، بلکه اقتصاد تنها یک مرحله است که باید توان بالقوه فرهنگی جامعه را بالفعل کند.
گذر از نوگرایی، صفحه 65
نویسنده: پروفسور حمید مولانا